Dolen door het politieke spiegelpaleis
Geplaatst op november 26, 2010 | Gearchiveerd onder The Semidaily Kuitenbrouwser | 6 Reacties
Afgelopen woensdag (24 november) stond nrc.next geheel in het teken van de tegenstelling Links-Rechts. Ik had onderstaand stuk in gedachten, besprak dat met Reinier Kist, redacteur opinie van next, en zo ontstond het idee dat er een themakant in het onderwerp zat. Uiteindelijk bestond die uit drie bijdragen over het onderwerp zelf, een beschouwing over de antropologische kant van de zaak door de bioloog Frits Bienfait, auteur van het boek Is links beter dan rechts?, een stuk over hoe het in dit opzicht met onze hersenen gesteld is, door Victor Lamme, hoogleraar cognitieve hersenwetenschappen en auteur van De vrije wil bestaat niet, en onderstaand stuk van mij, plus een serie korte kanttekeningen bij de overige stukken in de krant van die dag, door Bienfait, Lamme en mijzelf, en tot slot waren middenin twee pagina’s vrijgemaakt voor een prachtige Amerikaanse infographic die ik ontdekte (zie hierboven een detail) een visualisering van de talrijke attributen van dit begrippenpaar, en die ik, zo goed en kwaad als mogelijk, in het Nederlands heb omgezet. Zolang de auteursrechten nog niet geregeld zijn kan ik die hier niet weergeven, maar hier staat het origineel).
Ga naar Schiphol en stel zojuist gelande Britten de volgende vraag: ‘Ons land wordt op dit moment geleid door een politicus die oorspronkelijk personeelschef was, het leiderschap van zijn partij veroverde als de kampioen van bijstandsmoeders, een driekamerflat bewoont (met balkon) en één dag in de week onbezoldigd lesgeeft aan kansarme kinderen. Wie is hij?’‘Dat moet de Nederlandse Labour-leider zijn,’ zullen negen van de tien respondenten zeggen. Ook zou je deze vreemdelingen een fragment van Pauw & Witteman van onlangs kunnen laten zien – een korte discussie tussen Rick van der Ploeg (PvdA) en Frits Huffnagel (VVD) over het nieuwe kabinet. Hoofdschuddend betoogt de eerste dat Rutte keuzes voor zich uitschuift en terugdeinst voor een ingrijpende sanering van de arbeidsmarkt en andere impopulaire, maar broodnodige hervormingsmaatregelen. De tweede wijst erop dat veel mensen afhankelijk zijn van de sociale zekerheid en dat dergelijke radicale ingrepen niet sociaal zouden zijn. Nu luidt de vraag: welke van deze twee politici is de linkse en welke de rechtse? Ook nu zou de meerderheid waarschijnlijk het verkeerde antwoord geven. En als ze alleen maar zouden kijken, zonder geluid – naar de steile, zorgelijke Van der Ploeg versus de goedlachse, joviale Huffnagel – waarschijnlijk eveneens.
Maar ook voor autochtone Nederlanders zijn het in dit opzicht verwarrende tijden. Volledig onomstreden zijn de labels ‘links’ en ‘rechts’ nooit geweest, maar de laatste tijd lopen ze wel erg vreemd door elkaar. Het is soms net alsof je in een spiegelpaleis loopt. In een soort Villa Volta, maar dan met een verticale as in plaats van een horizontale, waar links en rechts voortdurend van plaats verspringen.
Tijdens de formatie bekokstoofde Rutte nog ‘iets waar rechts Nederland zijn vingers bij zou aflikken’, zijn kabinet is nog niet rond of hij doet alsof de ‘rechtse’ component van zijn kabinet geheel voor rekening van de PVV komt. ‘Nee, meneer Roemer, voor rechts moet u niet bij mij zijn, zei hij in het debat over de regeringsverklaring.
Volgens de SP is dit kabinet zelfs ‘ultrarechts’, rechtser dan we ooit gehad hebben, vooral vanwege de bezuinigingsplannen. Maar zoals het kabinet Lubbers destijds in de lonen sneed, 3% van de ambtenarensalarissen, in één klap, dat zou je dan haast als nazistisch moeten typeren. Volgens Rutte ís dit kabinet ook helemaal niet ‘rechts’, maar ‘liberaal-conservatief’. Liberaal zal vermoedelijk voor de VVD staan, dus dat maakt het CDA ‘conservatief’. Nee, zegt Verhagen het CDA is ‘midden.’ Komt die ‘conservatieve’ component dan van Wilders? Ja, Wilders wil bijvoorbeeld de verzorgingsstaat ontzien. Maar dat wil de SP ook. Dus de SP is ook ‘conservatief’. Maar ‘conservatief’ is toch rechts? Dus de SP is ‘rechts’? Nee, dat wil zeggen, ja, althans, in die zin dat…. enfin… it’s complicated.
‘Rechts’ betekent op dit moment in Nederland vooral ‘tough on immigration’, en ‘links’ dus, omgekeerd, ‘soft on immigration.’ In die zin was Ella Vogelaar ‘links’, maar dat was nu net de reden dat zij door Wouter Bos zo snel mogelijk van het podium geduwd werd! Wouter Bos, u weet wel, die in Paars II meewerkte aan de liberalisering van de financiële sector, in 2008 miljarden uitgaf om wankelende banken te nationaliseren en nu voor twee keer de Balkenende-norm weer het grootkapitaal dient. Voor de PvdA lijkt ‘links’ en ‘rechts’ soms een soort politiek funshoppen.
Groen Links dan. ‘Groen’ betekent: meer regulering, lastenverzwaring, handhaving, staatsbemoeienis. Dat ligt dus duidelijk: ‘groen’ is ‘links’. Maar over ‘groen’ hoor je Femke Halsema eigenlijk niet zo veel, ze heeft het liever over ‘vrijheid’ en de ‘hervorming’ van de arbeidsmarkt, onder andere door WW te bekorten tot 1 jaar. Dat leverde haar in 2006 nog de eretitel ‘Liberaal van het Jaar’ op, een verkiezing van, let wel, de JOVD. Ook hier dus: pick ‘n mix. (Het schijnt ook dat Groen Links van dat ‘links’ af wil, maar dan kun je je afvragen waarom Femke Halsema zich nu opwerpt als regisseur van de ‘linkse samenwerking’.)
Nog niet zo lang geleden stond de VVD alleen met een pleidooi voor radicale bezuinigingen, uiteindelijk koos Rutte voor piano-piano, en toen waren het Cohen en Halsema die de cijfers teleurgesteld ‘boterzacht’ noemden en vroegen ‘waar de hervormingen bleven’. ‘Hervormingen’ – ook zo’n woord. Ooit was dat een ‘links’ begrip, maar onder Paars en Balkenende is het steeds meer een eufemisme voor ‘sanering’ en ‘marktwerking’ geworden, ook in de mond van Job Cohen of Femke Halsema.
Op het thema ‘monarchie’ lijkt de wereld eveneens omgekeerd. De socialist Pieter Jelles Troelstra zei nog dat de erfopvolging een goed principe was voor de stamboekveehouderij maar niet voor het landsbestuur, nu komt het initiatief tot ceremonialisering van het koningschap van rechts en stribbelt de PvdA tegen.
‘Drie keer links is ook rechts,’ sprak Wim Kan, en het omgekeerde is uiteraard net zo waar, maar als je op die manier moet gaan calculeren uit welke hoek de ideologische wind waait, wordt het wel een hele boekhouding. Weten we niet instinctief wat ‘rechts’ en ‘links’ is? Ooit misschien, maar vandaag? Antisemitisme bijvoorbeeld, dat was toch rechts? Maar wat deed Harry Van Bommel (SP) dan op die demo waar ‘Hamas, Hamas, alle Joden aan het gas!’ werd gescandeerd?
De beste definitie van ‘rechts’ en ‘links’ is misschien alleen nog dat ‘links’ het rechts van links is, en ‘rechts’ het links van rechts. Verwarrend? Welkom in het spiegelpaleis van de moderne politiek.
Gelukkig is de wetenschap er nog.
‘Rechts’ staat voor orde, kracht, veiligheid en stabiliteit, ‘links’ voor verandering, zwakte, vrouwelijkheid en wanorde, schrijft Frits Bienfait (hier zijn bijdrage aan de Next-special) , die de begrippen ‘links’ en ‘rechts’ antropologisch bestudeerde. Victor Lamme onderzocht hoe het in dit opzicht met onze hersenen gesteld is. ‘Rechts’ staat voor de primaire driften angst en begeerte, schrijft hij, ‘links’ voor de verstandelijke beheersing van die driften. Rechts voor de ‘amygdala’ , links voor de ‘prefrontale cortex’. Maar als het aankomt op kiezen, betoogt hij, geven emoties de doorslag. Altijd. Ook in de politiek.
De taalkundige George Lakoff hanteert voor links en echts de tweedeling ‘nurturing parent’ versus ‘strict father’. De Staat is een metafoor voor Het Gezin: rechts is de strenge, autoritaire vader, links de begripvolle, ondersteunende ouder. Rechts is zelfredzaamheid, links is zelfontplooiing, rechts is moraal, links is ethiek, rechts is discipline, links is verantwoordelijkheid.
Die vreemde spiegelingen tussen links en rechts die je nu ziet, hebben daarmee te maken.
Als ‘links’ maar lang genoeg de dienst uit maakt komt ‘rechts’ vanzelf in de rol van rebelse buitenstaander, met een aantrekkingskracht voor dwarsliggers en hemelbestormers. Dan wordt het ‘links’ om rechts te zijn. En hou de zaak dan nog maar eens uit elkaar. Maar hééft ‘links’ dan zo lang de dienst uitgemaakt? Historisch gezien krijgt rechts, overal in de westerse wereld, toch juist meer zuivere speeltijd dan links? Zeker, maar ‘rechts’ in Nederland reist incognito. In de jaren zeventig schreef Jan Blokker een boekje getiteld ‘Ben ik eigenlijk wel links genoeg’? Rechts bestond niet, je was hooguit ‘niet links genoeg.’ De term ‘rechts’ was ook nooit van toepassing op een aanwijsbare partij of beweging. Een coalitie kon ‘centrum-rechts’ zijn, maar was dan samengesteld uit ‘christelijk sociaal’ (CDA), ‘sociaal liberaal’ (D66) en ‘liberaal-conservatief’ (VVD). Rara, hoe kan dat? Somewhere along the way was dat ‘rechts’ erin geslopen, maar niemand had het gedaan.
De enige werkelijk ‘rechtse’ politicus die het na-oorlogse Nederland gekend heeft is vermoedelijk Frits Bolkestein en ook die ‘pakte niet door’ toen het erop aankwam. Dat werd de missie van zijn mutatie, Geert Wilders. Die eet rechtse pap, met een rechtse lepel uit een rechtse nap. En neemt het op tegen de ‘gevestigde orde’. De ‘elite’. Ook zo’n term die ooit iets heel anders betekende. We hebben een ‘rechtser’ kabinet dan ooit, en de ‘elite’ zit in de oppositie? Emile, Job, Femke, Alexander, dát is de ‘elite’? Laat ik nou altijd gedacht hebben dat de ‘elite’ rijk is, in Wassenaar woont en VVD stemt? Het klopt, en tegelijk klopt het niet.
Als rechts vooral Angst communiceert, zou links, om in de amygdala een kans te maken, het van Begeerte moeten hebben. Precies waar de kracht van links ooit lag. Begeerte, een brandend verlangen naar een beter leven, is de kracht die het socialisme voortbracht, die wereldrijken deed wankelen en miljoenen een auto voor de deur bezorgde en een biefstuk op hun bord. Maar wat doet links? Het spreekt niet van hoop, verlangen en begeerte, het speelt de rol van prefrontale cortex, en probeert de angst te sussen. Ja, de toekomst is eng, maar wij zijn je bescherming. Termen als ‘zwak’ en ‘kansarm’ – willen mensen dat zijn?
Toen ik opgroeide, nog niet zo lang geleden, stond het begrip ‘toekomst’ voor iets moois, een wenkend perspectief. Bij ons in de buurt werd de eerste Nederlandse supermarkt geopend met automatische deuren, en ooit, wisten wij, zouden alle deuren automatisch zijn. Namelijk: In De Toekomst! Lees de huidige Nederlandse verkiezingsprogramma’s er maar op na: het begrip ‘toekomst’ is vrijwel altijd een eufemisme voor dreiging en gevaar. Bij rechts (dat er belang bij heeft), maar ook bij links. Een van de catastrofes aan de horizon heet ‘begrotingstekort’. Het is moeilijk voorstelbaar, maar nog geen 40 jaar geleden was dat twee keer zo hoog als nu, zonder dat we erover in de put zaten. We zitten over alles in de put. De voedselcrisis, de energiecrisis, de kredietcrisis, de klimaatcrisis (tot zover het buitenland, nu volgt het binnenland:) het begrotingstekort, de vergrijzing, de islamisering. We wónen in de put.
De Britse socioloog Frank Furedi noemt dit ‘the culture of fear’, wij beheersen de wereld niet meer, de wereld beheerst ons. De mens is niet de oplossing, de mens is het probleem. En bij een culture of fear horen ‘politics of fear’. De politiek als angstmanagement. ‘Verenigd in het conservatisme van de angst zijn ‘links’ en ‘rechts’ vaak niet meer van elkaar te onderscheiden,’ schrijft Furedi in Politics of fear, beyond left and right. ‘Rechts’ wil geen stamcelonderzoek, ‘links’ wil geen genetisch gemanipuleerd voedsel. Zoek de verschillen.
Er is geen (linkse) Nederlandse politicus die niet opzichtig dweepte met Barack Obama. Maar het is de vraag of ze hem begrepen hebben, want dát was Obama’s geheim: dat hij de politics of fear doorbrak met a message of hope and empowerment. Maar een geslaagd Nederlands equivalent van ‘Yes, we can!’ moet ik uit een linkse mond nog horen. Ja, Ella Vogelaar, daar is ze weer – die benaderde het integratievraagstuk positief en optimistisch, die banjerde welgemutst door al die klacht/kracht/prachtwijken en riep mensen op er samen de schouders onder te zetten. Er verschijnen twee reactionaire rotjochies (Rutger C. en Jort K.) die haar hoed scheef trekken en ‘stom wijf!’ roepen en de partijleiding benoemt met knikkende knieën een hardliner. Dus die rotjochies hebben gelijk.
Ook voor links staat de barometer op ‘storm’. Alle hens aan dek. Sjor de lading, controleer de dekzeilen. ‘Niets doen is geen optie,’ luidt de eerste zin van het verkiezingsprogramma van Groen Links. Zin twee: ‘De economische crisis hakt erin. Banen gaan verloren, de overheid staat zwaar in het rood en de armoede neemt toe.’ De toon is gezet. Wij moeten, volgens Halsema, ‘de toekomst bij zijn lurven pakken.’ Die woordkeus is het probleem van links in een notedop. Wat pak je bij zijn lurven? Iets dat kwaad in de zin heeft. Zo maakt links de mensen rechts.
Sterker – vooruit, nog één omdraaiing – : áls een Nederlandse politicus positieve emoties oproept, komt hij meestal van ‘rechts’. De ‘Agenda voor Hoop en Optimisme’ – een PVV-slogan. ‘Ik ben een optimist’ – de lijfspreuk van die driekamerflat-bewonende, bijstandsmoeders-vertegenwoordigende ex-personeelschef en onderwijsvrijwilliger genaamd Mark Rutte. Bij wie wij voor ‘rechts’ dus, misschien, inderdaad, aan het verkeerde adres zijn.
Reacties
6 Reacties to “Dolen door het politieke spiegelpaleis”
Laat een bericht achter
Beste Jan,
Bedankt voor je email,
Je stukje waar ik geen mening uit kan destilleren is zo lang en intellectualistisch, dat ik denk dat het publiek waar het voor bestemd is te klein is om met jouw wetenschap iets aan de wereld te veranderen. Ik denk dat dit soort tirades niet thuis horen in een tijd van bezuinigingen, waarbij onnodig papiergebruik leiden tot extra bomenkap en energiegebruik.
Ik heb gisteravond in een uitzending van de VPRO over Slow Food een econoom horen zeggen, dat de wereld van binnenuit zal veranderen, zoals een ziek lichaam reageert op haar ziekte door de aanmaak van afweerstoffen. Een programma dat beter weergeeft het verschil tussen links en rechts dan het gelul in de krant.
Je kan het programma terug zien in Uitzending gemist
Verder vriendelijke groeten
Guus Blankenburgh
Nou Guus, ik heb wel genoten van dit stuk. Want Jan weet sterke voorbeelden van de omkering links-rechts te geven. Ik begrijp ook meer van zijn lange ‘gelul’ dan van jouw korte parallel met slow food. En geef toe, Wilders als mutatie van Bolkestein is echt een vondst. Daar alleen al lees je toch al zo’n stuk voor.
Hartelijke groet
Petra ter Doest
Hallo Guus,
Blij te zien dat je nog leeft.
En juist om bomen en papier te sparen was het in de krant dus een stuk korter. En voor het overige verwijs ik naar de wijze woorden van Petra. 😉
Hallo Jan,
volgens mij is het zowel links als rechts om (te) ingewikkeld te vinden wat jij schrijft.
De Grieken, de Romeinen en later de Christenen hebben met letters en dikke ingewikkelde boeken aanvankelijk grote indruk gemaakt. Dat was wellicht ook wat teveel eer.
Tegenwoordig wil men zich graag in zijn geestelijke en wereldlijke leiders kunnen herkennen, inclusief glutenallergie, favoriete kleur, woordenschat en gemiddelde zinslengte.
Mooi stukkie, ouwe!
Justus
Jan
Prachtige vergelijkingen en verbanden die je legt, je bent al langer met het onderwerp bezig( las ik een maand geleden niet al een verzameling statements in het NRC over het zellfde onderwerp??
Het laatse jaar is er veel in NL maar verdre ook de wereld veranderd:
Na meer dan een half millenium de Florijn, hebben we 9 jaar de euro en is het de vraag of we die over 1 jaar nog steeds hebben!
Diplomaten moeten sinds WIKILEAKS een nieuw soort diplomatiek ” communiceren” uitvinden , en of er klimaat verandering is is geen wetenschappelijke vraag, maar een politieke.
Waar er in de tachtiger jaren nog een breed “nee” tegen kernenergie was, en “ja” zeker not done was, hoor ik nu bijna dagelijks een onbeschaamt radiospotje dat ik toch vooral schoner ben als ik ” atoomstroom afneem van het net!!!!!
Gelukkig zijn er nog heldere analytische geesten als jij.
Vriendelijk groet Bart Coppens